पुराण आणि धार्मिक मान्यतांनुसार, देशभरातील 12 ठिकाणी असलेल्या शिवलिंगांमध्ये भगवान शिव स्वतः प्रकाशाच्या रूपात उपस्थित आहेत, म्हणून त्यांना ज्योतिर्लिंग म्हणून ओळखले जाते.
हिंदी कॅलेंडरचा शेवटचा महिना फाल्गुन सुरू झाला असून फाल्गुन महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या चतुर्दशीला देशभरात महाशिवरात्री हा सण साजरा केला जाणार आहे. या दरम्यान प्रत्येक भक्त भोलेनाथ भगवान शिवाला प्रसन्न करून त्यांचा आशीर्वाद मिळवण्याचा प्रयत्न करतो. जरी देशभरात भगवान शिवाची अनेक प्रसिद्ध मंदिरे आणि पॅगोडा आहेत, परंतु भगवान शंकराच्या 12 ज्योतिर्लिंगांचे स्वतःचे महत्त्व आहे.
पुराण आणि धार्मिक मान्यतांनुसार या 12 ठिकाणी शिवलिंगात भगवान शिव स्वतः ज्योतीच्या रूपात विराजमान आहेत. यामुळेच त्यांना ज्योतिर्लिंग म्हणतात. या ज्योतिर्लिंगांच्या दर्शनाने भक्तांची सर्व पापे दूर होतात, अशी श्रद्धा आहे. देशभरात ही १२ ज्योतिर्लिंगे कुठे आहेत ते येथे वाचा.
1. सोमनाथ ज्योतिर्लिंग, गुजरात
सोमनाथ म्हणून ओळखले जाणारे देशातील पहिले ज्योतिर्लिंग सौराष्ट्र, गुजरातमध्ये अरबी समुद्राच्या किनाऱ्यावर वसलेले आहे. शिवपुराणानुसार प्रजापती दक्षाने चंद्राला क्षयरोगाचा शाप दिला होता, तेव्हा या ठिकाणी भगवान शंकराची पूजा करून तपश्चर्या केल्याने चंद्राची शापातून मुक्तता झाली. या ज्योतिर्लिंगाची स्थापना स्वतः चंद्रदेवांनी केली असे मानले जाते.
2. मल्लिकार्जुन ज्योतिर्लिंग, आंध्र प्रदेश
मल्लिकार्जुन ज्योतिर्लिंग हे आंध्र प्रदेशातील कृष्णा नदीच्या काठी श्रीशैलम पर्वतावर वसलेले आहे. याला दक्षिणेचा कैलास असेही म्हणतात आणि या ज्योतिर्लिंगाच्या दर्शनाने सर्व संकटे दूर होतात.
3. महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग, मध्य प्रदेश
महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग हे मध्य प्रदेशातील उज्जैन येथे क्षिप्रा नदीच्या काठी वसलेले आहे. हे एकमेव दक्षिणमुखी ज्योतिर्लिंग आहे जिथे दररोज भस्म आरती जगभरात प्रसिद्ध आहे.
4. ओंकारेश्वर ज्योतिर्लिंग, मध्य प्रदेश
ओंकारेश्वर ज्योतिर्लिंग हे मध्य प्रदेशातील माळवा प्रदेशात स्थित असून नर्मदा नदीच्या काठावर डोंगरावर वसलेले आहे. असे मानले जाते की यात्रेकरू सर्व तीर्थक्षेत्रातून पाणी आणतात आणि ते ओंकारेश्वरला अर्पण करतात, तरच त्यांची सर्व तीर्थ यात्रा पूर्ण होते.
5. केदारनाथ ज्योतिर्लिंग, उत्तराखंड
केदारनाथ ज्योतिर्लिंग हे उत्तराखंडमधील अलकनंदा आणि मंदाकिनी नद्यांच्या काठावर केदारच्या शिखरावर वसलेले आहे. येथून पूर्व दिशेला श्री बद्री विशालचे बद्रीनाथधाम मंदिर आहे. भगवान केदारनाथच्या दर्शनाशिवाय बद्रीनाथची यात्रा अपूर्ण आणि निष्फळ आहे असे मानले जाते.
6. भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग, महाराष्ट्र
भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग हे महाराष्ट्रातील पुण्यापासून सुमारे 100 किमी अंतरावर डाकिनी येथे आहे. येथे असलेले शिवलिंग खूप जाड आहे, म्हणून त्याला मोतेश्वर महादेव असेही म्हणतात.
7. विश्वनाथ ज्योतिर्लिंग, उत्तर प्रदेश
विश्वनाथ ज्योतिर्लिंग म्हणून ओळखले जाणारे बाबा विश्वनाथ यांचे मंदिर उत्तर प्रदेशातील वाराणसी शहरात गंगा नदीच्या काठावर आहे, ज्याला धर्म नगरी काशी म्हणून ओळखले जाते. असे मानले जाते की, कैलास सोडून भगवान शिवांनी येथे आपले कायमचे निवासस्थान केले.
8. त्र्यंबकेश्वर ज्योतिर्लिंग, महाराष्ट्र
त्र्यंबकेश्वर ज्योतिर्लिंग हे महाराष्ट्रातील नाशिकच्या पश्चिमेस ३० किमी अंतरावर आहे. गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले हे मंदिर काळ्या दगडांनी बनवलेले आहे. शिवपुराणात असे वर्णन आहे की गौतम ऋषी आणि गोदावरीच्या प्रार्थनेवरून भगवान शिवांनी या ठिकाणी वास्तव्य करण्याचा निर्णय घेतला आणि ते त्र्यंबकेश्वर नावाने प्रसिद्ध झाले.
9. वैद्यनाथ ज्योतिर्लिंग, झारखंड
वैद्यनाथ ज्योतिर्लिंग देवघर, झारखंड येथे आहे. येथील मंदिर वैद्यनाथधाम म्हणून ओळखले जाते. असे म्हणतात की एकदा रावणाने तपश्चर्येच्या जोरावर शिवाला लंकेत नेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु मार्गात अडथळा आल्याने शिव अटीनुसार येथे स्थायिक झाला.
10. नागेशवाल ज्योतिर्लिंग, गुजरात
नागेश्वर मंदिर गुजरातच्या बडोदा भागात गोमती द्वारकेजवळ आहे. धार्मिक पुराणांमध्ये भगवान शिवाचे वर्णन सापांचे देव आणि नागेश्वर म्हणजे सापांचा देव असे केले आहे.
या ज्योतिर्लिंगाचे नाव भगवान शंकराच्या इच्छेनुसार ठेवण्यात आल्याचे सांगितले जाते.
11. रामेश्वर ज्योतिर्लिंग, तामिळनाडू
भगवान शिवाचे 11 वे ज्योतिर्लिंग तामिळनाडूमधील रामनाथम नावाच्या ठिकाणी आहे. रावणाच्या लंकेवर स्वारी करण्यापूर्वी रामाने स्थापित केलेले शिवलिंग रामेश्वर या नावाने जगप्रसिद्ध झाले असे मानले जाते.
12. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग, महाराष्ट्र
महाराष्ट्रातील संभाजीनगर जवळ दौलताबाद जवळ घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग आहे. भगवान शंकराच्या १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी हे शेवटचे ज्योतिर्लिंग आहे. या ज्योतिर्लिंगाला घुष्मेश्वर असेही म्हणतात.