मुंबई : बॉलिवूडमध्ये नाविन्यपूर्ण संगीताने आपली वेगळी ओळख निर्माण करणारे महान संगीतकार राहुल देव बर्मन म्हणजेच पंचम दा यांची आज ३० वी पुण्यतिथी आहे. २७ जून १९३९ रोजी कोलकाता येथे जन्मलेल्या भारतीय चित्रपटसृष्टीतील या जादूगार संगीतकाराने वयाच्या अवघ्या ५४ व्या वर्षी जगाला अलविदा केले. ४ जानेवारी १९९४ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांनी हिंदी सिने विश्वात तब्बल तीन दशकं आपल्या संगीताची जादू चालवली. आजही त्यांची सर्वच गाणी तितकीच लोकप्रिय आहेत.
‘पल दो पल का साथ हमारा’, ‘कुछ तो लोग कहेंगे लोगों का काम है कहना’, ‘मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पड़ा है’, ‘तेरे बिना जिंदगी से कोई शिकवा…तो नहीं’, ‘दम मारो दम’, चांद मेरा दिल’ सारखी गाणी आजही सर्वच श्रोते आवडीने ऐकतात, गातात. त्यांच्या संगीत योगदानाबद्दल आजही त्यांचं नाव घेतलं जातं. ‘यादों की बारात’, ‘तुम बिन जाऊं कहां’ यांसह अनेक सदाबहार गाणी देणा-या पंचम दांनी लता मंगेशकर, किशोर कुमार आणि आशा भोसले यांसह अनेक दिग्गज गायकांसोबत काम केले.
प्रसिद्ध आणि ज्येष्ठ अभिनेते अशोक कुमार यांनी त्यांना ‘पंचम’ हे टोपणनाव दिले. आर डी बर्मन यांनी ज्येष्ठ अभिनेते अशोक कुमार यांना संगीताचे पाच सूर ऐकवले आणि त्यांना पंचम ही नवी ओळख मिळाली. हळूहळू सगळे त्याला पंचम म्हणू लागले आणि या नावाने ते प्रसिद्ध झाले. जे त्यांच्यापेक्षा मोठे होते ते त्याला ‘पंचम’ आणि जे लहान होते ते त्याला ‘पंचम दा’ म्हणायचे.
कलकत्ता येथे त्यांचा जन्म झाला, बॉलीवूड संगीतकार सचिन देव बर्मन आणि त्यांची गीतकार पत्नी मीरा देव बर्मन यांचा मुलगा. पंचम या नावाने ते प्रसिध्द होते. पण पंचम हे नाव का कसे पडले या मागील इतिहास आपणाला माहित आहे का ? तो जाणून घेऊयात !
बर्मन यांचे प्रारंभिक शिक्षण पश्चिम बंगालमध्ये झाले. त्यांचे वडील सचिन देव बर्मन हे मुंबईस्थित चित्रपट उद्योग, बॉलीवूडमधील प्रसिद्ध संगीत दिग्दर्शक होते. जेव्हा आर.डी. जेव्हा बर्मन केवळ ९ वर्षांचे होते, तेव्हा त्यांनी त्यांचे पहिले गाणे, ए मेरी टोपी पलट के आ, रचले, जे त्यांच्या वडिलांनी फुंटूश (1956) चित्रपटात वापरले होते. सर जो तेरा तकरे या गाण्याचे सूरही आर.डी. बर्मन यांनी त्यांच्या बालपणात ते वापरले होते, त्यांच्या वडिलांनी ते गुरु दत्ता यांच्या प्यासा (1957) चित्रपटात वापरले होते.
मुंबईत बर्मन यांनी उस्ताद अली अकबर खान (सरोद) आणि समता प्रसाद (तबला) यांच्याकडे प्रशिक्षण घेतले. सलील चौधरी यांना ते आपले गुरू मानत. त्याने वडिलांचे सहाय्यक म्हणूनही काम केले आणि अधूनमधून ऑर्केस्ट्रामध्ये हार्मोनिका वाजवली.
बर्मन यांनी ज्या चित्रपटांमध्ये संगीत सहाय्यकाची भूमिका केली ते प्रामुख्याने चलती का नाम गाडी (1958), कागज का फूल (1959), तेरे घर के सामने (1963), बंदिनी (1963), जिद्दी (1964), मार्गदर्शक (1964) होते. 1965) आणि तीन देवियां (1965). बर्मन यांनी त्यांच्या वडिलांच्या हिट रचना ‘है अपना दिल तो आवारा’ साठी माउथ ऑर्गन देखील वाजवला होता, जो सोलवा साल (1958) चित्रपटात वापरला गेला होता.
आरडी बर्मन यांची लोकप्रियता:
1970 च्या दशकात राजेश खन्ना यांच्या चित्रपटातील किशोर कुमार यांच्या गाण्याने बर्मन प्रसिद्ध झाले. 1970 मध्ये, शक्ती सामंत दिग्दर्शित कटी पतंग (1970) हा चित्रपट संगीतमय सुपरहिट चित्रपट ठरला आणि हीच त्यांच्या यशाची सुरुवात होती. या चित्रपटातील ‘ये शाम मस्तानी’ आणि ‘ये जो मोहब्बत है’ ही गाणी किशोर कुमारने गायली होती, जी अल्पावधीतच लोकप्रिय झाली होती.
किशोर कुमार व्यतिरिक्त, बर्मन यांनी मोहम्मद रफी, आशा भोसले आणि लता मंगेशकर यांनी गायलेली अनेक गाणी देखील संगीतबद्ध केली आहेत. 1970 मध्ये बर्मन यांनी देव आनंद यांच्या हरे कृष्णा (1971) चित्रपटासाठी संगीत दिले. या चित्रपटातील ‘दम मारो दम’ हे गाणे आशा भोसले यांनी गायले होते, जे त्या काळात हिंदी चित्रपट संगीतात प्रसिद्ध ठरले होते.
——————
पुरस्कार आणि सन्मान:
बॉलीवूड चित्रपटसृष्टीत संगीताचे भविष्य घडवण्यासाठी बर्मन अनेक संगीत संस्थांशी जोडले गेले. त्यांना तीन फिल्मफेअर पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे, त्यापैकी एक त्यांना त्यांच्या मृत्यूनंतर देण्यात आला
फिल्मफेअर पुरस्कार:
• 1983 – सर्वोत्कृष्ट संगीत दिग्दर्शक – सनम तेरी कसम
• 1984 – सर्वोत्कृष्ट संगीत दिग्दर्शक – मासूम
• 1995 – सर्वोत्कृष्ट संगीत दिग्दर्शक – 1942 ए लव स्टोरी