मुंबई – आज देशात राष्ट्रीय नौदल दिन साजरा केला जात आहे. देशाच्या मजबूत नौदलाचा प्रत्येक भारतीयाला अभिमान आहे. पण या आधुनिक आणि शक्तिशाली नौदलाची स्थापना करणाऱ्या महापुरुषाचे नाव म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराज! ‘समुद्र ज्याची ढाल; छत्रपती शिवाजी महाराजांना हे सूत्र चांगले माहीत होते: आरमार हे स्वतंत्र राज्य आहे. स्वराज्य आणि मराठा साम्राज्याचा विस्तार होत असताना, शिवाजी महाराजांनी सागरी सीमांचे रक्षण करण्यासाठी एक शक्तिशाली शस्त्रागार बांधला. म्हणूनच छत्रपती शिवाजी महाराजांना भारतीय नौदलाचे जनक म्हटले जाते.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म 19 फेब्रुवारी 1630 रोजी पुण्याजवळील शिवनेरी किल्ल्यावर झाला. त्यांनी मोठ्या संघर्षाने आणि धैर्याने हिंदवी स्वराज्य स्थापन केले. स्वराज्य स्थापनेनंतर त्यांनी सीमांचे रक्षण करण्यासाठी कोकण किनारपट्टीवर मराठा आरमार उभारले. १६५८ साली शिवाजी महाराजांनी मराठा सैन्याची स्थापना केली. त्यावेळी कल्याण आणि आजूबाजूचा संपूर्ण परिसर मराठा साम्राज्याखाली होता. कोकण ते गोव्यापर्यंतच्या किनारपट्टीचे रक्षण करण्यास मराठा आरमार सक्षम झाले. पोर्तुगीज, डच, इंग्रजी जहाजांमुळे मराठा साम्राज्याचा परकीय व्यापार विस्कळीत झाला. कोणतेही जहाज कर भरल्याशिवाय अरबी समुद्रात जाऊ शकत नव्हते. मराठा आरमाराच्या स्थापनेमुळे कोकण किनारपट्टी पोर्तुगीज, अरब आणि डच चाच्यांपासून संरक्षित होऊ लागली. पेण, कल्याण आणि भिवंडी येथे मराठा सैन्याची सेवा करण्यास सक्षम युद्धनौका बांधण्यात आल्या. पोर्तुगीज खलाशी लुईस वेगास आणि त्याचा मुलगा फर्नांडिस वेगास यांच्या देखरेखीखाली ही जहाजे बांधली गेली. यासोबतच अनेक मराठी कामगार जहाज बांधणीत हातभार लावत होते. ही जहाजे 1657 ते 1658 दरम्यान बांधण्यात आली होती.
महाराजांनी आरमार तसेच सागरी किल्ल्यांची डागडुजी व बांधकाम याकडेही लक्ष दिले. हे सिंधुदुर्ग, पद्मदुर्ग, विजयदुर्ग, खांदेरी किल्ल्यांच्या बांधकामावरून दिसून येते. शिवाजी महाराजांनी अतिशय शिस्तबद्ध पद्धतीने या आरमाराची निर्मिती केली होती. महाराजांच्या प्रशासनाचे सदस्य कृष्णाजी अनंत लिहितात की कवचमध्ये दोन पथके होती. प्रत्येक स्क्वाड्रनमध्ये 200 जहाजे होती. सर्व जहाजे वेगवेगळ्या बांधकामाची होती. संपूर्ण मराठा शस्त्रागारात अंदाजे 400 ते 500 जहाजे होती असा अंदाज ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून लावता येतो. ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या नोंदीनुसार, १६६५ मध्ये मराठा शस्त्रागारात ८५ युद्धनौका आणि ३ अत्यंत उच्च दर्जाची जहाजे होती आणि नोव्हेंबर १६७० मध्ये कुलाबा जिल्ह्यातील नडगाव येथे १६० नवीन जहाजे बांधण्यात आली. शिवाजी महाराजांनी स्थापन केलेल्या आरमाराचा उल्लेख इंग्रज, डच, पोर्तुगीज यांनीही केला आहे. पण प्रत्यक्षात मराठा शस्त्रागारात किती जहाजे होती? त्याचा उल्लेख नाही.
कान्होजी आंग्रे हे मराठा आरमाराचे प्रसिद्ध सेनापती होते, आरमाराच्या सरदाराला दर्या सागर असे म्हणतात. महाराजांच्या आरमारात अनेक मुस्लिम सैनिकही कार्यरत होते. इब्राहिम आणि दौलतखान यांचा त्यात समावेश होता. सिद्दी इब्राहिम हा तोफखाना प्रमुख होता. जो आजच्या आधुनिक नौदलाचा भाग मानला जातो.
शिवाजी महाराजांच्या दूरदृष्टीमुळे सागरी सीमा सुरक्षित आणि मजबूत झाल्या. पुढे मराठा साम्राज्याचा लक्षणीय विस्तार झाला. मराठा सैन्याचा एक भाग म्हणून मजबूत आरमार देखील दिसत होते. महाराजांच्या या नौदल रणनीतीचा आजही अभिमानाने उल्लेख केला जातो. म्हणूनच छत्रपती शिवाजी महाराजांना भारतीय नौदलाचे जनक म्हटले जाते.